Slika kao svetlost ili teret: Aleks Kac i Etel Adnan u Serpentine galeriji
“Izgled svakodnevice samo zaklanja uvid u ono što je ispunjava i što bi se tamo moglo nalaziti”, pisao je Mark Rotko par godina posle Drugog svetskog rata. Upravo ovaj izgled svakodnevice jedino i zanima veterana američkog pop arta, Aleksa Kaca (Alex Katz). Njegove slike su zaokupljene “brzim svetlom”, tehnikom koja je mešavina reklamnog stila, intenzivnog kolorita, ogromnih plošno obojenih površina sa temama agresivne jednostavnosti – metod strateški smišljen da dominira galerijskim prostorom. Stoga je interesantno videti energetsko pražnjenje između Kaca i Etel Adnan, koja servira široki spektar radova podjednako snažno vladajući koloritom i jedinstvenim, koherentnim rukopisom.
Ovaj izuzetni slikarski duel trenutno se odvija u dva prostora Serpentine galerije: u staroj galeriji u kensingtonskoj bašti u toku je izložba “Brzo svetlo” Aleksa Kaca, dok je u Serpentine Sakler, samo par minuta šetnje niz park, u toku “Teret sveta” bejrutske slikarke Etel Adnan. Virtuozni vizuelni amalgam dvoje umetnika čiji je prosek godina 90 (Kac trenutno ima 89 godina, Adnan 91) prenosi životno i umetničko iskustvo koje se razlikuje u apsolutno svemu osim u vitalnosti.
Kac, koji verovatno slika bolje nego ikada u dosadašnjoj karijeri, ostaje zabavljen elegancijom jasno razrešenih površina boje i linije “u letu”, dizajnirajući enterijer jakim platnima koji su samo nominalno portreti ili pejsaži. Suštinski, ovi radovi su esencija Kacove slikarske vizije, koja je začeta pri prvom susretu sa Matisom i Utamarom, a u potpunosti se realizovala tokom vrhunca američke reklame i pop arta.
Za razliku od umetnosti apstraktnog ekspresionizma, koja se nasuprot kasnijoj asimilaciji u kodekse vladajućeg kulturnog, političkog i društvenog etosa borila za oslobađanje od istrošenih mitologija i zastarelog vizuelnog jezika kroz “odbacivanje svega što je zanimalo skoro svakoga, protest protiv svega što se dešavalo i umetnosti koja je to podržavala“ (Robert Mardevel), pop art je nastupio kao autoritarna, i na kraju preovladavajuća, odbrana umetnosti zaljubljene u vlasništvo. Želja apstraktnog impresionizma da “bude sâma priroda” (Polok) izgubila je bitku za individualistička, komformistička srca kapitalizma, gde stil trijumfuje nad emocijom, a prosvetiteljski žar potrošnje nadvladava svaku misaonost ili ezoteričnost.
Kacove slike pulsiraju kao ogromne ilustracije odvojene od reklamnog teksta ili slikarskog narativa, ne tražeći od posmatrača ništa drugo osim da potpuno kolonizuju njegov unutrašnji pejsaž; figure sa slika, kao lutke iz izloga, rapidno naseljavaju svest i isto tako rapidno je napuštaju. Kacova vizija je zavodljiva jer smo naviknuti na nju: okruženi smo skoro neprekidno frontalnim portretima lepih žena svedenih na modni simbol, fluidnom prolaznošću trenutka upakovanom kao refleksije na vodi, ili filmskim scenama sličnim njegovim slikama eksterijera sa prozorima na zamračenim zgradama, a sve u službi reklame za neki film, proizvod ili način zivota.
Etel Adnan donosi potpuno drugačiji senzibilitet. Kao i Kac, i ona je imigrantkinja u Americi. Dok su Kacovi roditelji došli u Bronks iz Rusije, Adnanova je presla teži put preko Bejruta (gde je rodjena 1925. kao dete Grkinje iz Smirne i Sirijca u službi Otomanskog carstva), preko Pariza i Kalifornije. Kac je sekularni Jevrejin; Adnanova je odrasla sa hrišćanstvom i islamom, ali učeći od Sartra prihvata etiku egzistencijalizma – nalazi da i bez religije postoji odgovornost i moralna odluka.
I dok Kac teži da “slika brže nego što misli”, Adnanova ne odvaja iskustvo od teorije, tekst od slike. Umetnica smatra da je govor način organizovanja misli, niz donetih odluka koje su po sebi smernica i etos. Dok sofisticirana svedenost Kacovih slika sugeriše na strikno planski usmeren odnos prema radu, kod Adnanove sama priroda njenog razmišljanja vodi u višezvučje stvaranja slikom, crtežom, tapiserijom, filmom, poezijom ili prozom, na nekom od pet jezika kojima se tečno služi.
Njen roman Sitt Marie Rose (1976) napisan je na francuskom, ali “Sitt” iz naslova je Arapska reč za gospođicu, u ovom slučaju hrišćansku gospođicu koju su početkom rata u Libanu ubili hrišćani jer je bila blagonaklona prema palestinskoj gluvonemoj deci. Ovim kontroverznim romanom Adnanova pokušava da nađe epicentar nasilja u do tada koherentnom društvu. Kac izbegava politiku, religiju i većinu društveno angažovanih tema, dok je Etel Adnan duboko politična, artikulisana u svom angažovanju, i nalazi politiku svugde: u Ilijadi, u apatičnosti poezije nastale tokom vladavine Regana i Buša, u apstrakciji gde svako otkrivanje novih formi sadrži primesu slobode. Sloboda ili ludilo, mogućnost ili krah – umetnica posmatra ove granične kategorije, koje obe u sebi sadrže nered, i pita se kako ustanoviti zakone, pravilno koristiti vlast, integrisati oprečna prava i ispuniti obaveze u datim okvirima i izvan njih. Dete iz mešanog braka i kolonizovane otadžbine, govoreći jezike koji sami po sebi signalizuju pripadnosti različitim sistemima, Adnanova razvija jak odnos prema fizičkom i moralnom prostoru. Orijentacija postaje od životnog značaja u svetu u kome može da opstane bilo koji pojam pravde, a znakovi i linije često služe kao simboli neizgovorljivog.
Kacova ogromna platna doživljavaju se kao lagani letnji intermeco, dok su male, guste kompozicije Etel Adnan za publiku puno zahtevnije višeznačne orkestracije vizuelnog i misaonog. Kod Kaca, površinska reduktivnost i pitkost nisu sasvim ispražnjene od smisla, ali kao orijentacija im služi samo lični kompas. Rafinirana, prepoznatljiva figura Ade Kac, slikareve supruge i muze koja se pojavljuje na preko 250 njegovih radova, javlja se kao arhetipska tema oko koje umetnik orbitira i kroz čiji lik iskazuje i prenosi unutrašnja stanja. Izvanrednost Kacovog stvaralaštva je u tome što, iako je on nesumnjivo i kreator i proizvod jednog potpunog pop arta, njegove slike prevazilaze ilustrativnost i prodiru izvan očiglednih ograničenja šablonske jednostavnosti. Kaca mozda ne interesuju radikalne slobode već let trenutka, ali taj trenutak sagledava čitavu slikarsku večnost. Adnanova stvara sa sličnom posvećenošću, dostižući takođe stanje unutrašnjeg mira kroz slike kojima prenosi iskustvo samorazaranja i nestajanja arapskog sveta i kulture: veće teme, drugačije iskustvo, i jedna fluidna, sjajna, gusta slika sveta.
Naslovna fotografija: Etel Adnan: Teret sveta, detalj izložbene postavke, Serpentine Sackler galerija, London 2016 © Tristan Fewings/Getty
