Željena ili neželjena baština, svuda oko nas / Vojin Bakić (1915-1992): Svjetlonosne forme – retrospektivna izložba (Muzej suvremene umjetnosti, Zagreb)
.Uzaludni su svi napori da se spasemo od neumoljive sadašnjosti u nostalgiji još netaknute prošlosti ili da predviđamo da će bolja budućnost doneti zaborav. (H. Arent)
Prva velika retrospektiva skulptora Vojina Bakića izuzetno je dobar povod da se, kako u hrvatskoj javnosti, tako i drugde u regionu, progovori o hudoj sudbini spomeničke i memorijalne plastike posvećene NOR-u i da se problematizuje politički kontekst „neželjenog nasleđa“, kako, parafrazirajući Rigla, kaže uticajna zagrebačka istoričarka umetnosti Snješka Knežević. Dela Vojina Bakića, bila ona vezana za ideološko-formalni okvir socijalističkog realizma poput Bjelovarca, bilo druga izuzetnih modernističkih monumentalnih vrednosti, kao što su arhitektonsko-spomenička celina na Petrovoj gori i ponajpre spomenik Pobedi revolucije naroda Slavonije u Kamenskom (1968) bila su žrtve uništavanja i zatiranja. Spomenik u Kamenskom je miniran i raznet eksplozijom 1992. godine, a Bjelovarac je devastiran, da bi ga inicijativa grupe stručnjaka, građana i lokalnih vlasti obnovila i vratila na prvobitno mesto 2010. godine. Ukratko, iz mnoštva dokumentarnog video-materijala koji se može videti na izložbi i iz iscrpnog teksta o spomeničkoj plastici Vojina Bakića u katalogu izložbe autora prof. Zvonka Makovića, saznajemo da su tokom devedesetih godina uništeni Bakićevi spomenici u Bjelovaru, Čazmi, Gudovci, Bačkovici, Kamenskom i drugim mestima. S druge strane, spomeničko zdanje na Petrovoj gori godinama služi kao „izvor“ čelične oplate sa fasade, koja skoro da je već sasvim pokradena, tako da spomenik/zdanje opstaje iskjučivo zahvaljujući solidno urađenima konstrukciji i enterijeru.
Bakić, jedan od najvećih jugoslovenskih modernističkih skulptora rođen je u Bjelovaru, u imućnoj porodici trgovca Konstantina Bakića. Studirao je na Umjetničkoj akademiji u Zagrebu gde je i specijalizirao kod Frana Kršinića i Ivana Meštrovića. Godine 1941. ustaše su u Jadovnu pogubile četvoricu njegove braće, što je trauma koju je nosio čitavog života. Odmah po oslobođenju posvećuje se stvaranju portreta (Ivan Goran Kovačić, Marko Orešković) i spomenika u duhu socijalističkog realizma. Među njima je najčuveniji i široko popularan i repliciran Spomenik streljanima – poziv na ustanak u Bjelovaru (Bjelovarac). Od kraja četrdesetih godina, Vojin Bakić je individualnim i izvankolektivističkim kreativnim formalnim prosedeom izmenio kako akademske tako i „harkovske“ spomeničke normative i stereotipe. Nametnuo je istinske herojske modele, uzevši za svoj mogući istorijski uzor dinamiku, hrabrost i otpor „Slobode na barikadama“: figure u jurišu raširenih ruku sa puškom u ruci (Čazma), kao i danas najznamenitiji amblem antifašističkog prkosa, figuru visoko uzdignutih pesnica – Bjelovarca iz 1947. godine ili Valjevčana – spomenik Stjepanu Filipoviću (Valjevo, 1960). Već sam spomenik Filipoviću predstavlja formalno-redukcionistički pomak od spomeničke i memorijalne skulpture socrealizma, a za neposredan uzor uzeta je čuvena dokumentarna fotografija Filipovića na vešalima, nekoliko trenutaka pred pogubljenje, dok izvikuje slobodarske i partijske parole. Najraniju distancu od socrealističkog formalnog iskaza Bakić postiže 1953. godine, modelom za spomenik Marksu i Engelsu, namenjenom istoimenom beogradskom trgu. Međutim, ideološka komisija spomenika (M. V. Bogdanović, M. Krleža i J. Vidmar) odbila je Bakićevo ideološki nepravoverno rešenje spomenika, označavajući ga kao „groteskno“ i „bezlično“, pa on nikada nije realizovan, dok je bronzani odlivak poklonjen Josipu Brozu Titu.
U jednako hrabrom iskoraku ka modernizmu, Bakić razara ideju statičnog spomenika/statue i predlaže takve apstraktne i empatijske oblike koji treba da, kako sam kaže, „izraze težnju čoveka da osvoji i odredi prostranstva i prostore za čoveka, takve prostore u kojima bi čovek mogao osetiti svoje puno dostojanstvo“. On se ubrzano kreće ka uzbudljivim formalnim istraživanjima apstraktnih (prirodnih) oblika koje radi u kamenu ili metalu zahtevnim tehničkim ili tehnološkim metodama. U pogledu traženja formi koje se generišu iz prirode, po prirodi, tlu i terenu (razlistane, razvijene, razrezane forme i sl.) Bakić se može porediti sa Arpom, Murom ili arhitektom Alvarom Altom – rešenje za zdanje na Petrovoj gori možda je u tom pogledu najrečitije. Spomenici u Kamenskom, na Petrovoj gori, spomen područja Dotrščina (1964-1968), Ivanu Goranu Kovačiću u Lukovdolu (1964) i Spomen obeležje u Kragujevcu (1981) su, kako piše autorka i kustoskinja ove retrospektive Nataša Ivančević „snagom vizije i vrhunskom kreacijom početkom šezdesetih godina učinili odlučan zaokret u načinu oblikovanja monumentalne spomeničke skulpture na području tadašnje Jugoslavije. Ideološki zadatak lišava naracije, a apstraktnim jezikom visokog modernizma uzdiže skulpturu do univerzalnog znaka.“
Važnu etapu Bakićevog stvaralaštva čini bliskost Novim Tendencijama, koje kao međunarodni pokret pedesetih i šezdesetih godina nastaju i kulminiraju u Zagrebu. Bakić tokom šezdesetih učestvuje na izložbama NT2, T4 i T5 (1973), a dela su mu uvrštena i u retrospektive NT održane tokom prve decenije XXI veka. Njegova dela poput Svetlonosnih oblika iz 1963-64. i kasnijih istoimenih varijacija ne mogu biti bolji i jači činilac umetničke ideologije NT u šezdesetim godinama: „Otvaranjem problema nove uloge plastičkih umetnosti u savremenom društvu, pri kojoj kipar ili slikar neće integrisati gotovo delo u dani arhitektonski ili urbani ambijent, nego će neposredno sudelovati u procesu njihovog oblikovanja, u našoj će se sredini aktualizovati problem nove i stvarne društvene uloge umetnosti…“, navodi Vera Horvat Pintarić 1965. godine, povodom Bakićeve izložbe u Salonu Moderne galerije (danas Salon MSU) u Beogradu. I zaista, Bakić je, tokom svog višedecenijskog opusa, uspeo da kroz različite formalne preobražaje ostane jedan od najinventivnijih modernističkih autora nekadašnje Jugoslavije, pa i šire. U formalnim istraživanjima vođen avanturom i eksperimentom, u ideološkom smislu vođen utopijskom verom u sveopšti napredak koji je izjednačavao dobrobit čoveka sa dobrobiti umetnosti. Svetlonosno, prosvetiteljski.
Uprkos činjenici da je više puta izlagao u Beogradu i uradio više monumentalnih spomenika u Srbiji, uprkos tome što je njegov rad Cirkulacija (1974) bio jedan od amblema zlatnog doba jugoslovenskog modernizma i beogradskog Muzeja savremene umetnosti (pored čijeg ulaza stoji u otvorenom prostoru), rastužuje saznanje da bi se danas u Beogradu jedva našao odgovarajući prostor za ovu izuzetnu retrospektivu. Tačnije, za bilo kakvu, bilo čiju retrospektivu. Ne samo zbog neupotrebljivosti zgrade MSU, već i zbog opšte nezainteresovanosti, ravnodušnosti ili udvorištva stručne javnosti i drugačijih agendi vodećih poslenika u poslednjih petnaestak godina. Tako je i Cirkulacija prepuštena zaboravu, nemaru, „zubu vremena“, propadajući nam pred očima u već znatno oštećenom i sramno zapuštenom, nezaštićenom i nekonzerviranom parku skulpture, zajedno sa delima Matije Vukovića, Olge Jančić, Ota Loga, Koke Jankovića i drugih, ispred već predugo beznadežno onesposobljene i zatvorene zgrade MSU na Ušću.
____________
Autorka izložbe je Nataša Ivančević, kustoskinja.
Izložbu prati obiman katalog grupe autora.
Trajanje izložbe je produženo do početka marta 2014.
©Fotografije zaštićene autorskim i vlasničkim pravima Muzeja suvremene umjetnosti,
Zagreb i autora fotografija.
Reprodukovanje i preuzimanje nije dozvoljeno.
link za izložbu: www.msu.hr/#/hr/20049/
[desc]Vojin Bakić u ateljeu, foto: T){kind=link}